Το Φάντασμα της Ιστορίας

Ο παραδίπλα πίνακας του Γκόγια «Η 3η Μαΐου 1808: Η Εκτέλεση των Υπερασπιστών της Μαδρίτης» ζωντανεύει κινηματογραφικά στο Μπουνιουελικό «Φάντασμα της Ελευθερίας» για να δώσει την ευκαιρία στο συμπατριώτη τού Γκόγια να μας μεταφέρει τις κραυγές των εξεγερμένων που ακούγονται παράδοξες στ' αυτιά μας: «Ζήτω οι αλυσίδες!». Ο πίνακας αυτός, όπως κι ο ομόλογός του, «Η 2α Μαΐου 1808: Η Έφοδος των Μαμελούκων», αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κατά τον Πόλεμο της Ισπανικής Ανεξαρτησίας, πιο συγκεκριμένα, στην καταστολή της εξέγερσης των Μαδριλένων στις 2 & 3 Μαΐου του 1808 από τα στρατεύματα του Ναπολέοντα. Όπως αφηγείται ο Λουίς Μπουνιουέλ στο Prohibido Asomarse al Interior οι εξεγερμένοι Μαδριλένοι πράγματι φώναζαν «Ζήτω οι αλυσίδες!», προτιμούσαν δηλαδή τις αλυσίδες του παλιού καθεστώτος από τη φαντασματική ελευθερία που υπόσχονταν τα στρατεύματα του Ναπολέοντα. Προφανώς οι Μαδριλένοι του 1808 δεν ήταν δυνατόν να έχουν διαβάσει Μαρξ. Αλλά κι ο Μαρξ, αν γνώριζε τι φώναζαν οι εξεγερμένοι Μαδριλένοι μάλλον θα είχε απαλείψει από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο την αναφορά στις αλυσίδες κι ίσως η ιστορία του κόσμου να ήταν διαφορετική. Ο Μπουνιουέλ την γνώριζε γι' αυτό και η ιστορία του κινηματογράφου, ευτυχώς, είναι αυτή που είναι.



Είπαμε για ιστορία. Οι ισπανόπαιδες, προφανώς δεν μαθαίνουν ιστορία από το σχολικό βιβλίο της δικής μας 6ης Δημοτικού, οπότε δεν γνωρίζουν πως «στα 50 χρόνια που ακολουθούν τη Γαλλική Επανάσταση... ο ευρωπαϊκός πολιτισμός γίνεται ο ιδανικός πολιτισμός για όλους», κάτι που βεβαίως ούτε οι εξεγερμένοι της Μαδρίτης γνώριζαν. Έτσι, δεν θα σταθούν αμήχανα απέναντι σ' αυτούς τους πίνακες του Γκόγια στην καθιερωμένη επίσκεψή τους στο Μουσείο του Πράδο. Κατά πάσα πιθανότητα οι δάσκαλοί τους θα τους εξηγούν τα γεγονότα εκείνων των ημερών κι ότι ο Ισπανός βασιλιάς παρήγγειλε αυτούς τους πίνακες στον Γκόγια προκειμένου να τονώσει το εθνικό φρόνημα των υπηκόων του. Να σημειώσουμε επιπλέον ότι οι πόλεμοι της Ιβηρικής έδωσαν αφορμή στα Νοτιομερικανικά εδάφη της Ισπανίας ν' αποσχιστούν δημιουργώντας τα σημερινά κράτη και προκάλεσαν μια δίνη εμφυλίων διενέξεων που κορυφώθηκε με τον Ισπανικό Εμφύλιο και κατέληξε στο καθεστώς του Φράνκο. Να υποθέσουμε ότι αυτή η ιστορική αφήγηση δηλητηρίαζει την τρυφερή ψυχή των Ισπανόπουλων με μίσος κατά των Γάλλων; Γελοία υπόθεση, έτσι; Όταν μάλιστα ο ίδιος ο Γκόγια έζησε τα τελευταία του χρόνια στο Μπορντώ αλλά κι ο Μπουνιουέλ γύρισε τις γνωστότερες ταινίες του στη Γαλλία. Και φυσικά καθόλου δεν ενοχλήθηκαν οι Γάλλοι που ένας Ισπανός ενσωμάτωσε ένα σκοτεινό σημείο της ιστορίας τους σε μια Γαλλική ταινία. Τέτοια προνόμια που οι συματριώτες μας επιφυλάσσουν για τον Θόδωρο Αγγελόπουλο δεν υπάρχουν στη Γαλλία - όπως δεν υπάρχουν Χριστόδουλοι και Καντιώτηδες, με τους ομοίους τους έχουν καθαρίσει οι Γάλλοι από την εποχή της Αβινιόν.



Στην Ελλάδα μπορεί να υπάρχει ο Θεόδωρος Αγγελόπουλος, όμως αντίστοιχος Γκόγια δεν υπάρχει. Ο Θεόδωρος Βρυζάκης με την «Έξοδο του Μεσολογγίου» (εκτίθεται στην Εθνική Πινακοθήκη) δεν είναι βεβαίως Γκόγια - κι ας πασχίζει να παντρέψει τη διζωνικότητα ουρανού - γης του Γκρέκο με τον ρομαντισμό. Βέβαια υπάρχει κι ο Ευγένιος Ντελακρουά, με δυο πολύ γνωστούς και χαρακτηριστικούς πίνακες σχετικούς με γεγονότα της Επανάστασης του '21. Ο ένας είναι «Η Καταστροφή της Χίου» (εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου) κι ο άλλος «Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου» (εκτίθεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Μπορντώ - τι σύμπτωση, εκεί πέθανε ο Γκόγια). Δεν γνωρίζω τι αναφέρουν τα σχολικά εγχειρίδια της Ελλάδας για την Καταστροφή της Χίου και την Άλωση του Μεσολογγίου. Ό,τι πάντως κι αν αναφέρουν, οι Έλληνες δάσκαλοι δεν κινδυνεύουν να ερωτηθούν σχετικά μ' αυτούς τους πίνακες και να φανούν ανακόλουθοι μ' αυτά που διδάσκουν (λες και υπάρχουν έλληνες δάσκαλοι που θα μπορούσαν να μιλήσουν για πίνακα του Ντελακρουά, αλλά λέμε). Σιγά μην προτιμήσουν το Λούβρο από την Ντίσνεϋλαντ οι Έλληνες επισκέπτες του Παρισιού - για το Μπορντώ ούτε λόγος να γίνεται - όσο για την Εθνική Πινακοθήκη αμφιβάλλω αν ένας στους δέκα Αθηναίους γνωρίζει πού βρίσκεται! Όσο για το γνωστό «Κρυφό Σχολειό» του Νικολάου Γύζη, αυτό βρίσκεται καλά κρυμμένο (στη συλλογή Εμφιετζόγλου), οπότε οι δάσκαλοι δεν θα χρειάζεται να εξηγήσουν τις συνθήκες δημιουργίας του σχετικού μύθου σε τυχόν απορούντες μαθητές! Οι ψυχές των Ελληνόπουλων, δόξα τω Θεώ, είναι καλά προφυλαγμένες από τα μισαλλόδοξα, μιλιταριστικά και εθνικιστικά κυρήγματα τόσο των ελλήνων ζωγράφων όσο και του επιφανέστερου εκπροσώπου του ρομαντισμού - δείτε τον πίνακά του «Η Ελευθερία οδηγεί τον Λαό» για να διαπιστώσετε ότι αυτό το αιμοδιψές κουμάσι ενδέχεται να είχε και αναρχοκομμουνιστικές αντιλήψεις!



Να λέμε, λοιπόν, ευτυχώς που ούτε Γκόγια έχουμε, μα ούτε και Μπουνιουέλ - τον (αριστερό) Αγγελόπουλο φροντίζουμε να τον λοιδωρούμε με κάθε ευκαιρία, το συνηθίζουμε άλλωστε κάθε φορά που κάποιος ή κάτι υπερβαίνει τον μικροαστικό κομφορμισμό μας. Έχουμε, λοιπόν, την πολυτέλεια ν' αναπαράγουμε μια απονευρωμένη αντίληψη για τον ελληνισμό, φολκλορικής μάλλον, παρά ιστορικής τάξεως. Προς τούτο, εκτός από τα ιστορικά γεγονότα, και η αφήγηση της πνευματικής παραγωγής έπρεπε να υπαχθεί στο πλαίσο του φολκλόρ. Έτσι, δεν είναι τυχαίο που οι αναφορές της σχολικής ιστορίας στην ελληνική μουσική περιορίζεται στον Μάνο Χατζiδάκι και το Μίκη Θεοδωράκη. Ας όψονται τα «Παιδιά του Πειραιά» κι ο «Ζορμπάς». Η θεϊκή Κάλλας θεωρείται μάλλον ακατάλληλη για 12χρονα παιδιά, για τα οποία μάλλον είναι καταλληλότερες «ντίβες» επιπέδου Παπαρίζου. Δεν είναι, επίσης, τυχαίο που απουσιάζουν αναφορές στην επιστήμη. Φολκλόρ και επιστήμη δεν ταιριάζουν, εκτός πια κι αν ο Γ. Παπανικολάου ήταν κάποιος τυχαίος, όπως τυχαίος ήταν κι ο Δ. Νανόπουλος για τους ενταύθα φωστήρες. Όσο για τον μεγάλο μαθηματικό Κ. Καραθεοδωρή, ε, καλά, αυτός ήταν ...Τούρκος!



Σχετικά με τη λογοτεχνία, το κατ' εξοχήν στοιχείο παραγωγής εθνικής ταυτότητας, τα σχολικά βιβλία ευφυώς θα φροντίσουν να παραλείψουν τον γίγαντα Ν. Καζαντζάκη, τον νομπελίστα Γ. Σεφέρη, τον Γ. Ρίτσο, αλλά θα μνημονεύσουν τον Οδ. Ελύτη. Τον Ελύτη, με την «φυσιολατρικής» και «μετεωρολογικής» τάξης αντίληψη του ελληνισμού, αλλά όχι τον νιτσεϊκό και βουδιστή Καζαντζάκη, τον Σεφέρη που αντιλαμβάνεται τον Ελληνισμό ως απουσία και άρα ως διαρκώς ζητούμενο, τον κομμουνιστή Ρίτσο. Απομένει να εξοβελιστούν κι από τη διδασκαλία της γλώσσας. Τα παιδιά μας καλόν είναι να αντιλαμβάνονται τον ελληνισμό ως φυσιολατρία και φολκλόρ, κι απ' τον Καζαντζάκη ας κρατήσουν τον Zorbas-the-Greek - φυσικά ως τουριστική ατραξιόν.



Τι μένει λοιπόν από τη σχολική ιστορία; Το Πατουλίδειον «για την Ελλάδα ρε γαμώτο», το ευρωπαϊκό του ποδοσφαίρου, οι διακρίσεις του μπάσκετ - ίσως και η πρωτιά στη Eurovision. Τελικά, ο ελληνισμός είναι αθλητισμός! Αρκεί στα μελλοντικά βιβλία ιστορίας να υπάρχει μια προειδοποίηση προς τους επίδοξους ολυμπιονίκες, ν' αποφεύγουν τις μοτοσυκλέτες.



Ο ιδιοφυής Μπουνιουέλ αφού διαγράψει έναν κύκλο καταλήγει την αφήγηση του «Φαντάσματος της Ελευθερίας» με επίθεση της αστυνομίας εναντίον διαδηλωτών. «Κάτω η ελευθερία» φωνάζουν οι διαδηλωτές κι οι δύο(!) διευθυντές της αστυνομίας διατάσσουν «πυρ»! Η ελευθερία μας τελεί διαρκώς υπό τον έλεγχο των δυνάμεων καταστολής (και των ιδεολογικών μηχανισμών του αστικού κράτους), είναι επομένως ένα φάντασμα ελευθερίας, ένα αλλοτριωτικό φάντασμα που την αμφισβήτησή του το αστικό κράτος τιμωρεί με θάνατο! Έτσι, το σουρρεαλιστικό «Κάτω η ελευθερία» συναντά το τραγικό «Ελευθερία ή Θάνατος», ή μήπως θα πρέπει να απαλείψουμε κι αυτό από τα βιβλία μας;



ιστορία, πολιτισμός