Το Φάντασμα της Ελευθερίας

Πρόσφατα, κυκλοφόρησε στα ελληνικά το διάσημο έργο του Φρήντριχ Χάγιεκ «Το Σύνταγμα της Ελευθερίας». Πρόκειται για το βιβλίο που, όπως λέγεται, η Μάργκαρετ Θάτσερ βρόντηξε πάνω στο τραπέζι σ' ένα συμβούλιο του Συντηρητικού Κόμματος λέγοντας «αυτό είναι το πιστεύω μας».

Για προφανείς λόγους το Φάντασμα της Ελευθερίας θα πρέπει να ενδιαφέρεται για κάτι που τιτλοφορείται Σύνταγμα της Ελευθερίας. Πρόκειται για πράγματα εξόχως αντιφατικά, αφού η ελευθερία αντιμετωπίζεται από τη μια σαν ένα φάντασμα που όλο προσπαθούμε να το πιάσουμε κι όλο μας ξεφεύγει κι από την άλλη σαν ένα κανονιστικό πλαίσιο, σαν ένα νομικό κατασκεύασμα που έχει ανάγκη οριοθέτησης. Για κάποιον που αντιλαμβάνεται ότι αδυνατεί να πιάσει την ελευθερία το να θέλουν κάποιοι να τη μαντρώσουν στο καλούπι ενός συντάγματος αποτελεί σαφώς πρόκληση.

Τα ονόματα μπορεί να μην είναι φορείς ουσίας, όμως οι λέξεις είναι φορείς ιστορικότητας. Υπό αυτό το πρίσμα, λέξεις όπως η δικαιοσύνη ή η ελευθερία μεταφέρουν μια ιστορική συνέχεια στην προσέγγιση των εννοιών που εκφράζουν. Θέλω να πω ότι ο τρόπος που αντιλαμβάνεται την έννοια της δικαιοσύνης αυτός που χρησιμοποιεί τη λέξη δικαιοσύνη (χωρίζω στη μέση) είναι εν τέλει διαφορετικός από αυτόν που χρησιμοποιεί τη λέξη justice (εφαρμόζω το νόμο). Παρ' όλ' αυτά, καθένας χρησιμοποιεί μία λέξη, ένα ιστορικό περιεχόμενο, για να εκφράσει μια αφηρημένη έννοια, όπως τέλος πάντων την προσλαμβάνει στο ιστορικό πλαίσιο που μεγάλωσε. Τι μπορεί να σημαίνει όταν κάποιος χρησιμοποιεί δύο διαφορετικές λέξεις για να εκφράσει την ίδια (την ίδια;) έννοια; Αμηχανία; Σύγχυση; Ή μήπως κάτι άλλο;

Η αγγλική γλώσσα ενσωμάτωσε δύο εντελώς διαφορετικές λέξεις για να εκφράσει την έννοια της ελευθερίας, liberty και freedom. Ο Χάγιεκ στο βιβλίο του δείχνει αναποφάσιστος ποιαν από τις δυο λέξεις να χρησιμοποιήσει. Ενώ στον τίτλο αναφέρεται στην liberty, η freedom κυριαρχεί στo περιεχόμενo. Όχι τυχαία. Η λέξη freedom κυριαρχεί και στο καθημερινό λεξιλόγιο των αγγλοσαξωνικών λαών. Είναι λέξη καθημερινή χρήσης, όταν η liberty έχει να κάνει με μάλλον πολιτικής τάξης αναφορές. Το βιβλίο του Χάγιεκ είναι περισσότερο ένα μανιφέστο με πομπώδη τίτλο (όπου χρησιμοποιεί την liberty) παρά ένα πόνημα πολιτικής φιλοσοφίας όπου η ευρύτερη χρήση της liberty θα ήταν περισσότερο αναμενόμενη. Ότι το Σύνταγμα της Ελευθερίας έχει χαρακτήρα μανιφέστου δεν είναι κατ' ανάγκη κακό. Και το Κομμουνιστικό Μανιφέστο χαρακτήρα μανιφέστου έχει. Άλλωστε, ο λόγος που ο Χάγιεκ έγραψε αυτό το βιβλίο ήταν μάλλον για να το δει να στέκεται απέναντι στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο - πράγμα που όντως συνέβη τη στιγμή που η Μάργκαρετ Θάτσερ το βρόντηξε πάνω στο τραπέζι.

Γιατί όμως Σύνταγμα της Ελευθερίας; Το σύνταγμα είναι μια νομική κατασκευή, είναι ένα κανονιστικό πλαίσιο. Το σύνταγμα κανονίζει, ρυθμίζει και οριοθετεί. Το σύνταγμα θεσμίζει μια πολιτεία που δεν αυτοθεσμίζεται. Το σύνταγμα βάζει όρια, τραβά γραμμές, θέτει τις βασικές αρχές του κοινού νόμου. Το σύνταγμα είναι πρώτ' απ' όλα νόμος που καλεί σε υποταγή σ' αυτόν. Μιλώντας για Σύνταγμα της Ελευθερίας σημαίνει ότι κανονίζουμε την ελευθερία, τη ρυθμίζουμε και την οριοθετούμε. Σημαίνει ότι υποτάσσουμε την ελευθερία στον νόμο. Ότι τη φυλακίζουμε μέσα σ' ένα κανονιστικό πλαίσιο. Τη φυλακίζουμε; Μα τι δουλειά έχει η ελευθερία μέσα σε μια φυλακή; Μήπως όταν μιλάμε για Σύνταγμα της Ελευθερίας μιλάμε για ακύρωση της ελευθερίας;

Το ότι υπάρχουν δύο λέξεις για την ελευθερία στην αγγλική γλώσσα, θα πρέπει να σημαίνει ότι υπάρχουν και δυο έννοιες με διαφορετικό ιστορικό περιεχόμενο, και άρα σημαινόμενο. Ωστόσο δεν είναι αναγκαίο να προσφύγουμε στη γλωσσολογία για να το ανακαλύψουμε. Ο ίδιος ο Χάγιεκ στο Σύνταγμα κάνει μια θεμελιώδη διάκριση: υπάρχει, λέει, «ελευθερία από» (freedom from) και «ελευθερία να» (freedom to) - για liberty δεν γίνεται λόγος. Η διχοτομία αυτή που προέρχεται κατ' ευθείαν από τον Τζων Στούαρτ Μιλλ και είναι κεντρική στην ιδεολογία του λιμπεραλισμού, παλιού και νέου, συνιστά τομή στη αντίληψη περί ελευθερίας του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Μέχρι τον Μιλλ, η αντίληψη για την ελευθερία, όπως έρχεται κατ' ευθείαν από τον Διαφωτισμό, είναι μία, και συναρτάται με την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, ελευθερία δηλαδή είναι η ελευθερία να πράττεις. Κατά τον Χέγκελ μάλιστα η ελευθερία είναι η ουσιώδης ιδιότητα της βούλησης, το ίδιο ακριβώς που είναι η μάζα για την ύλη. Η τομή φυσικά που εισάγει ο Μιλλ και αναπαράγει ο Χάγιεκ δεν είναι δεδομένη και για τα υπόλοιπα ρεύματα της πολιτικής σκέψης, και ειδικά σε μια διαλεκτική αντίληψη της ελευθερίας η διάκριση αυτή στερείται εντελώς νοήματος.

Η διάκριση που γίνεται σε ελευθερία από και ελευθερία να, δηλαδή σε αρνητική ελευθερία και θετική ελευθερία, δεν γίνεται χωρίς λόγο από τους λιμπεραλιστές στοχαστές. Σύμφωνα με τον Χάγιεκ η ελευθερία που έχει νόημα είναι η αρνητική ελευθερία, μ' άλλα, λόγια η απουσία καταναγκασμού. Η θετική ελευθερία, δηλαδή, η δυνατότητα να πράττει κανείς κατά τη θέλησή του είναι έξω από το πλαίσιο και την αρμοδιότητα της κοινωνίας. Μ' άλλα λόγια, αν σε ρίξουν στη θάλασσα, ελευθερία είναι να έχεις λυτά τα χέρια σου να κολυμπήσεις, κι αν τα καταφέρεις έχει καλώς, αν όχι τότε πρόβλημά σου, το να σου ρίξει κάποιος σωσίβιο είναι εκτός της λογικής του Συντάγματος της Ελευθερίας, ενδεχομένως γιατί το σωσίβιο είναι ιδιοκτησία κάποιου τρίτου.

Η οικονομική διάσταση του παραπάνω παραδείγματος δεν είναι τυχαία. Η διάκριση θετικής και αρνητικής ελευθερίας και η προτεραιότητα της αρνητικής ελευθερίας είναι πάνω απ' όλα οικονομισμός. Το Σύνταγμα της Ελευθερίας είναι μεταξύ άλλων - ή μάλλον πρωτίστως - μια υμνολογία του καπιταλισμού. Η πρωτοκαθεδρία της αρνητικής ελευθερίας έχει να κάνει πρώτ' απ' όλα με την νομιμοποίηση των οικονομικών σχέσεων και των πολιτικών και νομικών θεσμών του καπιταλιστικού συστήματος. Οποιαδήποτε αναφορά σε θετική ελευθερία θα έθετε αυτόματα σε αμφισβήτηση τον καπιταλισμό γιατί πρώτ' απ' όλα θα απονομιμοποιούσε την βάση του, τη λεγόμενη πρωταρχική συσσώρευση.

Η μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό θα ήταν αδύνατη χωρίς την «απελευθέρωση» των δουλοπάροικων. Οι δουλοπάροικοι ως γνωστόν ήταν δέσμιοι του φέουδου (δεν μπορούσαν να φύγουν) και όφειλαν εργασία (αγγαρεία) στον φεουδάρχη. Με τον καπιταλιστικό μετασχηματισμό οι δουλοπάροικοι «απελευθερώνονται» από τα δεσμά του φέουδου και γίνονται ελεύθεροι εργάτες, ελεύθεροι δηλαδή να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη οπουδήποτε. Τα πράγματα βεβαίως δεν είναι τόσο απλοϊκά. Η αρνητική ελευθερία που κατέκτησαν οι δουλοπάροικοι, πιο σωστά, που κατέκτησαν οι αστοί για τους δουλοπάροικους γιατί οι δουλοπάροικοι ουδέποτε ρωτήθηκαν αν θέλουν να «απελευθερωθούν» από τη γη τους, η κατάργηση δηλαδή του καταναγκασμού να είναι πακτωμένοι στο φέουδο συνδυάστηκε με την αποστέρησή τους από μια θετική ελευθερία που είχαν: να καλλιεργούν τη γη όπως νόμιζαν. Οι δουλοπάροικοι μπορεί να μην είχαν την τυπική ιδιοκτησία της γης του φέουδου, αν και είναι ανόητο να συγκρίνουμε εμπράγματα δικαιώματα της καπιταλιστικής κοινωνίας με τα αντίστοιχα της φεουδαρχικής κοινωνίας, είχαν όμως την νομή της. Ήταν δηλαδή ελεύθεροι να διαθέτουν τη γη όπως νόμιζαν καλύτερα, «με διάνοια κυρίου» που θα 'λεγε κι ένας δικηγόρος. Αυτή την ελευθερία την έχασαν μαζί με την «απελευθέρωσή» τους.

Είναι, λοιπόν, προφανές ότι ανοίγοντας θέμα θετικής ελευθερίας ανοίγει αυτόματα και το ζήτημα της νομιμοποίησης της αλλοτρίωσης των εργαζομένων από τα μέσα παραγωγής, της μορφής που έχει λάβει το δικαίωμα της ιδιοκτησίας στον καπιταλισμό και τελικά του ίδιου του δικαιώματος της ιδιοκτησίας που είναι βέβαια ο ακρογωνιαίος λίθος της καπιταλιστικής οικονομίας. Θετική ελευθερία σημαίνει περιορισμό στα δικαιώματα ιδιοκτησίας και εκμετάλλευσης όπως τα θεσμοποίησε ο καπιταλισμός- και όχι σε κάποιας άλλης μορφής ελευθερία. Η αναγνώριση της θετικής ελευθερίας αμφισβητεί τη νομιμότητα του ίδιου του καπιταλισμού. Ο λόγος λοιπόν που το Σύνταγμα της Ελευθερίας βάζει μπροστά την αρνητική ελευθερία είναι για να δικαιολογήσει την αποξένωση των εργαζομένων από τα μέσα παραγωγής και το προϊόν το ίδιο, να θεμελιώσει το δικαίωμα της ιδιοκτησίας και να νομιμοποιήσει το καπιταλιστικό σύστημα. Το Σύνταγμα της Ελευθερίας δεν έχει άλλο σκοπό παρά να διαιωνίσει τις παγιωμένες σχέσεις κυριαρχίας και εκμετάλλευσης.

Στο Μπουνιουελικό Φάντασμα της Ελευθερίας, τόσο στην εναρκτήρια σκηνή, όσο και στη σκηνή του τέλους εξεγερμένοι φωνάζουν «κάτω η ελευθερία!». Στην εναρκτήρια σκηνή είναι Ισπανοί πατριώτες μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα του στρατού του Ναπολέοντα. Στη σκηνή του τέλους είναι Παριζιάνοι διαδηλωτές αντιμέτωποι με την αστυνομία. Και στις δυο περιπτώσεις οι εξεγερμένοι αρνούνται την αρνητική ελευθερία που δεν τους προσφέρεται απλώς, τους επιβάλλεται. Για την κυρίαρχη τάξη η απόρριψη της συνταγματικά θεσμοποιημένης ελευθερίας είναι έγκλημα. Έτσι, η αρνητική ελευθερία του Συντάγματος της Ελευθερίας γίνεται τελικά άρνηση της ίδιας της ελευθερίας. Το Σύνταγμα της Ελευθερίας είναι στην πραγματικότητα ένας ακόμη Δρόμος προς τη Δουλεία.


Δείτε και την άλλη άποψη:
Ο Χάγιεκ και η ελευθερία