Γεννημένοι Δολοφόνοι;

Εγκληματίας γεννιέσαι ή γίνεσαι; Είναι η "κακούργα η κοινωνία", η ανατροφή, η οικογενειακή κατάσταση, κάποιο τραύμα στην τρυφερή ηλικία που οδηγεί στην παραβατική, στην έκνομη συμπεριφορά; Ή μήπως είναι απλά θέμα κάποιων γονιδίων, παρουσίας ή έλλειψης μερικών ενζύμων και πρωτεϊνών; Μήπως το αν θ' ακολουθήσουμε παραβατική συμπεριφορά ή θα συμμορφωθούμε στις κοινωνικές νόρμες είναι προσδιορισμένο ήδη από τη στιγμή που γεννιόμαστε; Τέτοια ζητήματα θίγει στο άρθρο του στην "Ελευθεροτυπία" της 2/10/2006 ο κ. Τάκης Μίχας.

Σύμφωνα μ' αυτά που γράφει ο καλός δημοσιογράφος, πολλές πρόσφατες έρευνες φαίνεται να δείχνουν ότι για την παραβατική συμπεριφορά, αν και συνεισφέρουν κάποιοι κοινωνικοί παράγοντες, η γενετική προδιάθεση είναι αυτή που τελικά καθορίζει αν κάποιος θα υιοθετήσει παραβατική συμπεριφορά ή όχι. Δεν θα είχε αξία να ασχοληθούμε ιδιαίτερα μ' αυτές τις έρευνες αν τόσο η μεθοδολογία τους όσο και πορίσματά τους δεν είχαν πολύ ενδιαφέρουσες προεκτάσεις. Ήδη στο άρθρο του ο κ. Μίχας συναρτά τα πορίσματα των ερευνών αυτών με την καθιερωμένη αντιμετώπιση της παραβατικής συμπεριφοράς από το ποινικό δίκαιο. Σύμφωνα μ' αυτήν, «...η ποινή που επιβάλλεται σε έναν εγκληματία θα πρέπει να είναι ανάλογη με το χαρακτήρα του εγκλήματος και όχι με την πιθανότητα ότι ο εγκληματίας θα επαναλάβει την πράξη του στο μέλλον». Ποια είναι η καινούργια προσέγγιση που εισάγουν αυτές οι έρευνες; Μήπως ότι η παραβατικότητα, αφού είναι προκαθορισμένη γενετικά όπως το χρώμα των ματιών, θα πρέπει ν' αντιμετωπίζεται ως μια φυσιολογική συμπεριφορά; Μήπως ότι οι κοινωνίες μας θα πρέπει ν΄αναθεωρήσουν ριζικά το τι χαρακτηρίζεται παραβατική (εγκληματική) συμπεριφορά; Κι όμως όχι! Παρ' όλο που τα ευρήματα των ερευνών αφορούν τη φύση της ανθρώπινης συμπεριφοράς κανένας προβληματισμός για το περιεχόμενο και την οριοθέτηση της παραβατικής συμπεριφοράς δεν εγείρεται. Τότε, προς τι ο θόρυβος;

Αξίζει να εξετάσουμε από πού προέρχονται αυτού του είδους οι έρευνες για να κατανοήσουμε την κατεύθυνση των προεκτάσεών τους. Οι ενδείξεις μάς οδηγούν να υποθέσουμε βάσιμα ότι αυτές προέρχονται από το χώρο της βιοψυχιατρικής. Η βιοψυχιατρική, σε πολύ γενικές γραμμές, συνιστά μια προσπάθεια να επαναθεμελιωθεί η ψυχολoγία και η ψυχιατρική στη βάση των ευρημάτων της βιολογίας και της νευρολογίας. Παρ' όλη την αμφισβήτηση που έχει δεχτεί η βιοψυχιατρική - πολλοί τη θεωρούν ψευδοεπιστήμη - χαίρει ιδιαίτερης προβολής και υποστήριξης. Ίσως επειδή προάγει τη χρήση φαρμάκων για ν' αντιμετωπίσει τις λεγόμενες ψυχικές ασθένειες. Αν μας απασχολεί ιδιαίτερα η βιοψυχιατρική είναι γιατί, ως τμήμα της κυρίαρχης ιδεολογίας, τα ευρήματά της είναι άμεσα συνυφασμένα με ζητήματα πολιτικής, άρα με τη ζωή μας την ίδια. Στην περίπτωση που αναφερόμαστε τα πορίσματα των ερευνών εισηγούνται μια νέα αντιμετώπιση, όχι του εγκλήματος όπως ίσως να περίμενε κανείς, αλλά του εγκληματία. Εδώ έγκειται το ενδιαφέρον κι εδώ ακριβώς έγκειται η ψευδοεπιστημονικότητα αυτών των ερευνών. Η παραβατικότητα, το έγκλημα, είναι κοινωνική κατηγορία. Η βιοψυχιατρική παίρνει την κοινωνικά προσδιοριζόμενη απαξία του εγκλήματος ως βιολογικό δεδομένο και πάνω εκεί προσαρμόζει τα πορίσματά της. Για τους θεράποντες αυτής της ψευδοεπιστήμης, ο φετιχισμός των εμπειρικών δεδομένων είναι αρκετός για να προσδώσει επιστημονική εγκυρότητα σε μια άποψη.

Δεν είναι δύσκολο να προβλέψουμε πού οδηγούν τέτοιες απόψεις. Οι κοινωνικοί παράγοντες απαλλάσονται από κάθε ευθύνη για τη συμπεριφορά των μελών της κοινωνίας. Αποσιωπείται, λοιπόν, το γεγονός ότι είναι η κοινωνία που θέτει τα όρια μεταξύ ορθής και παραβατικής συμπεριφοράς. Ερήμην, προφανώς, αλλά και αντίθετα ίσως στη βιολογική προδιάθεση των μελών της. Πρόκειται για μια εμφανώς ρατσιστική αντιμετώπιση της παραβατικότητας και ανοίγει το δρόμο σε μεθόδους προληπτικής καταστολής των υποτιθέμενων εγκληματιών - και θα στοιχημάτιζα ότι οι ερευνητές θα προέκριναν ιατρικές μεθόδους προς τούτο. Πρόκειται για μια ζοφερή προοπτική που με περισσή ενάργεια προέβλεψε ο Philip K. Dick στη νουβέλα του «The Minority Report», προοπτική που δεν διέλαθε της προσοχής του αρθρογράφου της «Ελευθεροτυπίας».

Η προσπάθεια να αναχθούν κοινωνικές συμπεριφορές στο πεδίο της ιατρικής επιστήμης, και επομένως να «θεραπευτούν» με ιατρικές μεθόδους, δεν είναι καινοφανής. Ήδη από τις αρχές του 20ου αι. η ψυχιατρική υποσχόταν να θεραπεύσει τις ψυχικές διαταραχές και να αποσυμφορήσει τα κορεσμένα άσυλα ψυχασθενών. Η αντιμετώπιση της αντικοινωνικής συμπεριφοράς, υπό τη μορφή της ψυχικής διαταραχής, έπαυε πλέον να είναι ευθύνη της κοινωνίας - που παρ' όλ' αυτά επιμένει να θέτει τις νόρμες της «κανονικής» συμπεριφοράς - και περιερχόταν στην αρμοδιότητα της (ψυχ)ιατρικής. Λοβοτομή, ηλεκτροσόκ, φαρμακοκαταστολή, όλες αυτές οι υποτιθέμενες θεραπείες ανάγονται σ' αυτή την αντίληψη. Το γεγονός ότι ακόμη και σήμερα όχι μόνο δεν έχουν εντοπιστεί τα αίτια των λεγομένων ψυχικών νόσων αλλά ούτε καν επαρκείς ορισμοί δεν έχει δοθεί γι' αυτές, λίγο φαίνεται να απασχολεί τους απολογητές αυτού του είδους των θεωρήσεων. Όσο για την πολιτική εξουσία, αυτή είχε πια ισχυρό επιστημονικό άλλοθι να εφαρμόζει πολιτικές υποχρεωτικής προληπτικής αγωγής σε πολίτες που εφέροντο ύποπτοι ν' αναπτύξουν αντικοινωνική συμπεριφορά λόγω ψυχικής διαταραχής. Η ψυχιατρική γινόταν ένα πολύτιμο όργανο προληπτικής καταστολής στα χέρια της πολιτικής εξουσίας. Ενδεικτικό του γεγονότος αυτού είναι ότι οι οπαδοί της βιοψυχιατρικής είναι λυσσώδεις αντίπαλοι των υπολοίπων ρευμάτων της ψυχιατρικής και ειδικότερα της ψυχανάλυσης. Η αξία της βιοψυχιατρικής και η χρησιμότητά της στην πολιτική εξουσία είναι ότι μπορεί με επιστημονικοφανείς μεθόδους να διαχωρίζει τον πληθυσμό σε «υγιείς» και «μιάσματα», ακόμη και στη βάση ad hoc κριτηρίων.

Από τη στιγμή, λοιπόν, που η ψυχιατρική αντιμετωπίζει (και «θεραπεύει») με ιατρικούς όρους παθογενείς καταστάσεις με τόσο ασαφές περιεχόμενο όπως η σχιζοφρένεια και έχει την εξουσία να διαχωρίζει τον πληθυσμό σε σχιζοφρενείς και μη, τότε, με την ίδια ευκολία μπορεί να αναγάγει στο πεδίο της έρευνάς της τη σκέψη και το φρόνημα! Η ψυχιατρική αναγορεύεται έτσι σ' ένα σύγχονο ιερατείο, σε μια μοντέρνα Ιερά Εξέταση, που διαθέτει την εξουσία να ορίζει πώς πρέπει να σκεπτόμαστε, τι πρέπει να φρονούμε και να μας «θεραπεύει» όταν αποκλίνουμε από τις νόρμες. Σχετικά πρόσφατο, άλλωστε, είναι το παράδειγμα κράτους όπου όσοι πολίτες διαφωνούσαν με την κυρίαρχη ιδεολογία αντιμετωπίζονταν ως ψυχικά άρρωστοι και στέλνονταν για εργοθεραπεία σε περιοχές με σχετικά ψυχρό κλίμα.

Ληστεία ή σύλληψη; Ο οπλοφόρος είναι αστυνομικός ή κακοποιός; Μπορείτε να είστε σίγουροι;

Προς το παρόν, η ψυχιατρική μπορεί να στηρίζει την πολιτική εξουσία και στο πεδίο της προληπτικής καταστολής της παραβατικότητας. Ωστόσο, η εκτίμησή μας είναι ότι η προληπτική κασταστολή δεν θα λαμβάνει τη μορφή του εγκλεισμού, όπως υπανίσσεται ο κ. Μίχας στο άρθρο του. Δεν είναι άλλωστε χωρίς σημασία ότι αυτές οι έρευνες προβάλλονται τόσο πολύ σήμερα που τα σωφρονιστικά καταστήματα των Η.Π.Α. έχουν υπερβεί τα όρια κορεσμού. Αντίθετα, θεωρούμε ότι η ψυχιατρική, μαζί με τη θεωρία, θα προσφέρει και τα κατάλληλα εργαλεία (βλέπε φάρμακα) προληπτικής καταστολής των εγκληματιών. Έτσι, δεν είναι απίθανο στο άμεσο μέλλον η αστυνομία να έχει υποκαταστεθεί από τους ψυχιάτρους κι οι φυλακές από τις φαρμακοβιομηχανίες.