Αστικά απόβλητα

Από τις «Θεωρίες για την Υπεραξία» του πάντοτε εξαιρετικού Κίμπι.

…Ένα μέρος για εργασία, άλλο για στέγαση, ένα τρίτο για αγορές, ένα τέταρτο για μάθηση, ένα πέμπτο για διασκέδαση. Ο τρόπος με τον οποίο ο χώρος οργανώνεται συνεχίζει την αποσύνθεση των ανθρώπων που ξεκίνησε με τη διαίρεση της εργασίας μέσα στο εργοστάσιο. Κόβει το κάθε άτομο σε μερίδες, κόβει τον χρόνο μας, τη ζωή μας σε ξεχωριστά κομμάτια, έτσι ώστε σε καθένα από αυτά να είμαστε παθητικοί καταναλωτές στο έλεος των εμπόρων, έτσι ώστε ποτέ να μην συμβαίνει η εργασία, η κουλτούρα, ο πολιτισμός, η ευχαρίστηση, η ικανοποίηση των αναγκών και η προσωπική μας ζωή να μπορούν και να πρέπει να αποτελούν ένα πράγμα: Μια ενοποιημένη ζωή που διατηρείται από την κοινωνική δομή της κοινότητας.
Αντρέ Γκορζ, «Η κοινωνική ιδεολογία του αυτοκινήτου», 1973
Ο Αντρέ Γκορζ, που αναχώρησε με πολύ συγκινητικό τρόπο πρόσφατα, αναφέρεται βεβαίως στην κυρίαρχη (μέχρι και σήμερα) πολεοδομική ιδεολογία του κατακερματισμού της πόλης σε χωρικές ενότητες που κάθε μια εξυπηρετεί μια και μοναδική χρήση - λειτουργία. Εδώ είναι η κατοικία, εκεί η εργασία, σ' άλλο μέρος η διασκέδαση, αλλού η αγορά κλπ. Είναι η ιδεολογία που έγινε γνωστή από τη Χάρτα των Αθηνών του Le Cobusier, το μανιφέστο του πολεδομικού μοντερνισμού. Στην πραγματικότητα, ο πολεοδομικός μοντερνισμός δεν είναι τίποτε λιγότερο από τη μεταφορά της φασιστικής ιδεολογίας στο πεδίο του αστικού σχεδιασμού.

Ο κάθετος καταμερισμός της εργασίας, κυρίαρχη εκδήλωση της οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας, αποκτά με την κυριαρχία του καπιταλισμού και της παραγωγής σε μεγάλη κλίμακα και μια καθ´ ύψος διάσταση, το οριζόντιο καταμερισμό της εργασίας που δεν είναι παρά η αντανάκλαση της ταξικής διάρθρωσης της κοινωνίας. Ο πολεοδομικός μοντερνισμός τώρα, είναι η εφαρμογή ενός κάθετου καταμερισμού λειτουργιών - χρήσεων στην πόλη, ενός καταμερισμού που στο όνομα της λειτουργικότητας αποδιαρθρώνει την πόλη, την πόλη ως κοινωνικό και ιστορικό νοούμενο, μετασχηματίζοντάς την σε λειτουργικές μονάδες - ενότητες.

Ο αυστηρός κοινωνικός καταμερισμός του χρόνου (εργασία, αναψυχή, ανάπαυση) βρίσκει τον αντίστοιχό του και στον κοινωνικό καταμερισμό του χώρου. Η ανθρώπινη ζωή, λοιπόν, τεμαχίζεται και αποδιαρθρώνεται σ' όλες της τις διαστάσεις. Ο άνθρωπος της πόλης γίνεται στην κυριολεξία κομμάτια. Υπάρχει κάθε στιγμή σε διαφορετικό τόπο και με διαφορετικό ρόλο. Για να εργαστεί ο άνθρωπος της πόλης πηγαίνει στον τόπο της εργασίας του. Για να ξεκουραστεί πηγαίνει στο σπίτι του. Για να διασκεδάσει πηγαίνει στους σχετικούς αυστηρά καθορισμένους τόπους. Η κυκλοφορία, επομένως, καθίσταται το μόνο συνεκτικό στοιχείο των άμορφων μονάδων - χωρικών ενοτήτων - λειτουργιών που αθροιζόμενες συναποτελούν την μοντέρνα πόλη.

Κατά τον τρόπο αυτό, πρώτ' απ' όλα εκφυλίζεται ο δημόσιος χώρος σε πεδίο κυκλοφορίας. Η δε «Αγορά», με την πρωταρχική της έννοια, παύει να υφίσταται ως πεδίο κοινωνικοποίησης και καταντά απλώς τόπος εμπορευματικής συναλλαγής (market). Ο δημόσιος χαρακτήρας της ιδιωτικοποιείται αλλά δεν προσωποποιείται. Η αγορά δεν ανήκει τον πολίτη και ο πολίτης δεν μετέχει σ' αυτήν: καλείται σ' αυτήν με την ιδιότητα του δυνάμει καταναλωτή. Το δικαίωμα συμμετοχής στη ζωή της πόλης μεταλλάσσεται σε προνόμιο εισόδου στις αγορές της.

Οι κατοικίες των ανθρώπων «υψώνονται», αλλά η ύψωση δεν είναι για να τις φέρνει κοντύτερα στον ουρανό αλλά για να τις φέρει μακρύτερα απ' τον ιστό της πόλης. Το παράθυρο στο δρόμο, άλλοτε μέσον διαλεκτικής σύνθεσης του ιδιωτικού εντός με το δημόσιο εκτός, σήμερα, ηχομονωτικό και ημιδιαφανές, θωρακίζει την ιδιωτική απομόνωση του ενοίκου. Το σπίτι - μέρος και στοιχείο της πόλης γίνεται σπίτι - φρούριο, αποστειρωμένη νησίδα σωτηρίας - αλλά και νεκρή ζώνη - σ' ενα αστικό περιβάλλον που νοείται ως ξένο και εχθρικό.

Ο κάτοικος της πόλης παύει να είναι πολίτης. Είναι άτομο - μονάδα που υποστασιοποιείται εκ περιτροπής στις διαφορετικές χωρικές ενότητες - λειτουργίες. Η πόλη δεν του ανήκει αλλά ούτε κι αυτός ανήκει στην πόλη. Η ύπαρξή του εκδηλώνεται εκ περιτροπής για να καταναλώνει εμπορεύματα, διασκέδαση, διαμονή, εργατική δύναμη. Η μοντέρνα πόλη δεν βιώνεται, καταναλώνεται.

10 σχόλια

Τάδε έφη fani

Έξοχη η ανάλυση για τη μοντέρνα πόλη, αγαπητέ! Επιτρέψατε μου να αναφερθώ σε μίαν αφανή λεπτομέρεια. Οι δημόσιοι χώροι συγκέντρωσης και αναψυχής (πλατείες, κήποι, πάρκα) στις μοντέρνες πόλεις της εσπερίας ακόμη και σήμερα κάτω από την επέλαση της μετα-μοντέρνας αχαλίνωτης εμπορευματοποίησης έχω την εντύπωση πως εξακολουθούν να ανθίζουν. Στις πόλεις μας, όμως, αφού κτίστηκε με αντιπαροχή και η τελευταία αλάνα που ξώμεινε από το πλιάτσικο στα πάλαι ποτέ οθωμανικά και (κάπως μεταγενεστέρως) εβραϊκά οικόπεδα, λίαν προσφάτως η νέα ελληνική, πολεοδομική, εργολαβική ιδεολογία με την ομόθυμη σύμπραξη δημάρχων και επιχειρηματιών τείνουν να αλλάξουν τη χρήση των όλων των πεζοδρόμιων (για να μη μιλήσω για πλατείες, πεζοδρόμους και πάρκα) σε χώρους υποδοχής υπαιθρίων καφέ, μπάρ, εστιατορίων. Λίαν πρωτοποριακό, δεν συμφωνείτε;

Τάδε έφη ο δείμος του πολίτη

Υπέροχο κέιμενο. Ένα σύντομο ιδεολογικό εργαλείο, φιλοσοφικής και πολιτικής αξίας. Αυτό είναι που λέω ότι ο μαρξισμός τελικά μπροεί αν γίνει ένα ισχυρό όπλο στα χέρια ευφάνταστων ατόμων.

Τάδε έφη it is

Μου είχες λείψει, αλλά χαλάλι... Επιστρέφεις πάντα και μ'αρέσεις γιατί είσαι φάρος...
Όσο μπορείς γράφε πιο συχνά :)
γεια χαρά

Τάδε έφη Unknown

Η αλήθεια είναι ότι από το σημείωμα λείπει κάποια αναφορά τον «οριζόντιο» καταμερισμό του αστικού χώρου, στον καταμερισμό που αντανακλά τις ταξικές δομές (πχ. αστικές - λαϊκές συνοικίες) και που ενυπάρχει και στην μοντέρνα πόλη.

Κατά τα λοιπά, αγαπητή Φανή, έχετε απόλυτο δίκιο στην αναφορά σας στο δημόσιο χώρο, στο βιούμενο μάλιστα δημόσιο χώρο, των ευρωπαϊκών πόλεων. Πρόκειται ωστόσο για «κατάλοιπο» της προ-μοντέρνας πολεοδομικής συγκρότησης, απομεινάρι του δημόσιου χώρου που οι ευρωπαίοι πολίτες διαφυλάσσουν με νύχια και με δόντια. Ο «πόλεμος» πάντως για την ανάκτηση του δημόσιου χώρου στις ευρωπαϊκές πόλεις είναι σε εξέλιξη όπως φανερώνουν μεταξύ άλλων κι οι νεανικές εξεγέρσεις των banlieux. Στην καθ' ημάς ανατολή βέβαια είμαστε λίγο πίσω (ή μήπως πολύ μπροστά;) αλλά στη χώρα της νομιμοποιημένης καταπάτησης τι άλλο θα μπορούσε να περιμένει κανείς;

Τάδε έφη εξαποδώ

Ωραία δημοσίευση! Είχα καιρό να διαβάσω τέτοιο θέμα. Μας (με) έφαγε η προ- και μετ(α)- εκλογική ομφαλοσκόπηση. Ας είναι...

Γράφεις:
...Στην πραγματικότητα, ο πολεοδομικός μοντερνισμός δεν είναι τίποτε λιγότερο από τη μεταφορά της φασιστικής ιδεολογίας στο πεδίο του αστικού σχεδιασμού.
Αν θες το εξηγείς λιγάκι;

Τάδε έφη Unknown

Δύσκολο homework μου βάζετε 666! Η σχέση του πολεοδομικού μοντερνισμού με τη φασιστική ιδεολογία δεν είναι δυνατόν ν' αναλυθεί στα πλαίσια ενός σχολίου, ούτε καν ενός εκτεταμένου σημειώματος.

Ως γενικό περίγραμμα πάντως της σχέσης θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την α-πολιτική και α-ιστορική θεώρηση της πόλης, την αποδιάρθρωση των κοινωνικών δομών, την μαζικοποίηση, τον αφόρητο λειτουργισμό, την υποταγή της καθημερινότητας στον επιβεβλημένο εσωτερικό ρυθμό της πόλης κλπ. κλπ. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως τόσο ο φασισμός όσο και το κίνημα του μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία γεννήθηκαν παράλληλα. Αν πέσει στα χέρια σας κανένα σχετικό βιβλίο του καθ. Δημ. Καρύδη θα σας διαφωτίσει πληρέστερα για τη συγγένεια των απόψεων του Le Corbusier με την ιδεολογία του φασισμού.

Ο πολεοδομικός μοντερνισμός πάντως υπέστη έντονη κριτική κατά τη μεταπολεμική περίοδο, κυρίως «από τα κάτω». Οι πολίτες της Δρέσδης πχ. αποκήρυξαν μετά βδελυγμίας το μοντέρνο σχέδιο ανασυγκρότησης της θαυμάσιας πόλης τους που είχε καταστραφεί ολοσχερώς από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς.

Τάδε έφη εξαποδώ

Έκανα το ερώτημα διότι θα ξέρεις την μεγάλη συζήτηση-διαμάχη κατά πόσο ο φασισμός ήταν μοντερνικό κίνημα ή όχι. Και συνάμα, την στενή σχέση του φασισμού (του ιταλικού τουλάχιστον) με την αισθητική και τις αντιλήψεις του φουτουρισμού. Μου φάνηκε από τη διατύπωση ότι είσαι κοντά στην άποψη περί "μοντερνικών" χαρακτηριστικών του φασισμού, τουλάχιστον ως προς την πολεοδομία και γι αυτό ζήτησα την (πιο αναλυτική) γνώμη σου.

Τάδε έφη Unknown

Πράγματι, εξαποδώ, το ζήτημα των σχέσεων φασισμού - μοντερνισμού είναι εξαιρετικά επίμαχο. Ένα λεπτό σημείο είναι η αναπόφευκτη σύγχυση μεταξύ του μοντερνισμού ως καλλιτεχνικό ρεύμα, του μοντέρνου με την έννοια του σύγχρονου και της νεωτερικότητας ως ιστορικής εποχής. Μ' άλλα λόγια, σήμερα o μοντερνισμός δεν είναι μοντέρνος!

Προσωπικά, θεωρώ ότι ο κυρίως ειπείν φασισμός (ο ιταλικός κι ο γερμανικός ναζισμός) είναι κατ' εξοχήν μοντερνική ιδεολογία: Στον μοντερνισμό η μορφή υποτάσσεται στη λειτουργία, στο φασισμό ο άνθρωπος υποτάσσεται στο πνεύμα του αρχηγού, της φυλής κλπ. Σχηματικά πάντα, έτσι; Υπάρχει βέβαια ένας «τραντισιοναλισμός» (traditionalism) στο φασισμό, αλλά νομίζω πως έχει περισσότερο να κάνει με την απόρριψη του «εκφυλισμού» που υποτίθεται προκαλούσε η επικράτηση των φιλελεύθερων και των σοσιαλιστικών αξιών.

Τάδε έφη εξαποδώ

Κι εγώ αυτό πίστευα από παλιά και νομίζω μου ενισχύθηκε αυτή η άποψη τώρα πρόσφατα που διάβασα το επικών διαστάσεων "Ιστορία του Φασισμού" του Στάνλεϋ Πέιν

Τάδε έφη Ανώνυμος

ΕΞΟΧΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ.

ΝΑ ΣΟΥ ΠΩ ΤΟ ΜΕΤΑ-ΜΗΝΥΜΑ ΠΟΥ ΕΓΩ ΕΠΙΑΣΑ:
Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΧΝΑ ΣΕ ΚΑΜΙΑ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΝ ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ..

Εσείς τι λέτε;